Κωνσταντίνος Νικ. Τσοβόλας Δικηγόρος Ποινικολόγος | Αθήνα Κ:6932198300
Εγκληματική οργάνωση και συμμορία: Βασικές διαφορές και στρατηγικές υπεράσπισης (Αναλυτική εκδοχή)
Η συλλογική εγκληματικότητα αποτελεί σοβαρό ζήτημα για το ποινικό δίκαιο, καθώς περιλαμβάνει τη συνεργατική δράση προσώπων για τη διάπραξη αξιόποινων πράξεων με αυξημένη κοινωνική απαξία και επικινδυνότητα. Στην ελληνική έννομη τάξη, τα βασικά ποινικά αδικήματα που αφορούν τη συλλογική δράση είναι η εγκληματική οργάνωση και η συμμορία.
Παρά τη συχνή σύγχυση στην κοινή γνώμη, πρόκειται για διακριτές έννοιες με συγκεκριμένα στοιχεία, προϋποθέσεις και διαφορετικές έννομες συνέπειες. Η σωστή νομική κατηγοριοποίηση αυτών των αδικημάτων είναι καθοριστικής σημασίας για την ποινική διαδικασία, καθώς επηρεάζει άμεσα τόσο το ύψος των ποινών όσο και τις διαδικαστικές δυνατότητες υπεράσπισης, συμπεριλαμβανομένης της αναστέλλουσας δύναμης της έφεσης. Στο άρθρο αυτό θα αναλύσουμε διεξοδικά τις δύο αυτές μορφές συλλογικής εγκληματικότητας.
Άρθρο 187 ΠΚ– Εγκληματική οργάνωση
1. Όποιος συγκροτεί ή εντάσσεται ή συμμετέχει με οποιονδήποτε τρόπο σε οργάνωση δομημένη και με διαρκή δράση, που επιδιώκει τη διάπραξη περισσότερων κακουργημάτων, τιμωρείται με κάθειρξη μέχρι δέκα (10) έτη.
2. Αν η πράξη της παραγράφου 1 αφορά:
α) συγκρότηση της οργάνωσης,
β) ανάληψη αρχηγικού ρόλου σε αυτήν,
γ) στρατολόγηση νέων μελών,
δ) καθοριστικό σχεδιασμό της εγκληματικής δραστηριότητας,
ο δράστης τιμωρείται με κάθειρξη τουλάχιστον δέκα (10) ετών.
3. Όποιος συγκροτεί ή εντάσσεται ή συμμετέχει με οποιονδήποτε τρόπο σε οργάνωση δομημένη και με διαρκή δράση, με σκοπό τη διάπραξη περισσότερων πλημμελημάτων, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός (1) έτους. Η οργάνωση αυτή καλείται συμμορία.
4. Η συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση ή συμμορία που επιδιώκει τη διάπραξη των εγκλημάτων του άρθρου 299, του άρθρου 380, του άρθρου 386Α, του άρθρου 390 και του άρθρου 382Α Ποινικού Κώδικα τιμωρείται ως εξής:
Με κάθειρξη τουλάχιστον δέκα (10) ετών για τις περιπτώσεις α) έως δ) της παραγράφου 2.
Με κάθειρξη τουλάχιστον πέντε (5) ετών για την περίπτωση της παραγράφου 1.
Με φυλάκιση τουλάχιστον δύο (2) ετών για την περίπτωση της παραγράφου 3.
5. Η ποινή για τα εγκλήματα που τελέστηκαν στο πλαίσιο εγκληματικής οργάνωσης ή συμμορίας επιβάλλεται αυτοτελώς.
Εγκληματική οργάνωση – Νομική ανάλυση
Η εγκληματική οργάνωση αποτελείται από ομάδα τουλάχιστον τριών (3) προσώπων, η οποία έχει δομή και διαρκή δράση και σκοπό τη διάπραξη περισσότερων κακουργημάτων.
Η δομή της εγκληματικής οργάνωσης
Η δομή είναι θεμελιώδες στοιχείο της εγκληματικής οργάνωσης και την διαφοροποιεί από πιο χαλαρές μορφές συνεργασίας, όπως η συμμορία.
Ωστόσο, η δομή δεν απαιτεί απαραίτητα ιεραρχική πυραμίδα ή αυστηρό σύστημα διοίκησης.
Η δομή στην εγκληματική οργάνωση χαρακτηρίζεται από:
Λειτουργική κατανομή ρόλων (π.χ. αρχηγός, υπεύθυνοι για συγκεκριμένες δράσεις, μέλη εκτέλεσης).
Συντονισμό ενεργειών και συνεργασία υπό κοινό σχέδιο.
Οργανωμένη συνεργασία που επιτρέπει την αποτελεσματική επίτευξη εγκληματικού σκοπού.
Η νομολογία τονίζει ότι:
Δεν απαιτείται ιεραρχική δομή, αρκεί λειτουργική οργάνωση.
Η δομή μπορεί να είναι ευέλικτη, με δυνατότητα αντικατάστασης ή εναλλαγής ρόλων.
Η σταθερότητα και ο σχεδιασμός είναι βασικά χαρακτηριστικά.
Ενδεικτικά η 1274/2019 απόφαση του Αρείου Πάγου:
«...Η δομή συνίσταται σε λειτουργική διάρθρωση ρόλων και αρμοδιοτήτων, σε σταθερό τρόπο συνεργασίας και σε σύστημα συντονισμού,
χωρίς να απαιτείται τυπική ιεραρχική δομή.»
Παραδείγματα δομής:
Δίκτυο διακίνησης ναρκωτικών με διακριτούς ρόλους για παρασκευή, μεταφορά, διανομή, προστασία.
Εκβιαστική οργάνωση με μέλη που αναλαμβάνουν στρατολόγηση θυμάτων, είσπραξη χρημάτων, χρήση βίας.
Δίκτυο λαθραίας διακίνησης μεταναστών με λειτουργική οργάνωση στα στάδια μεταφοράς και φιλοξενίας.
Η απόδειξη δομής προκύπτει από:
Συνεχή και επαναλαμβανόμενη συνεργασία των μελών.
Επιμερισμό καθηκόντων.
Συγκεκριμένη οργάνωση και σχέδιο δράσης.
Η διαρκής δράση
Η διαρκής δράση είναι επίσης θεμελιώδες στοιχείο της εγκληματικής οργάνωσης. Σημαίνει ότι η οργάνωση:
Δεν συστήνεται για μια μόνο πράξη, αλλά διατηρείται ενεργή για διάστημα.
Επιδιώκει τη διάπραξη πολλών κακουργημάτων, είτε με επανάληψη, είτε με συνεχή δράση.
Η διαρκής δράση μπορεί να αποδειχθεί από:
Την επαναλαμβανόμενη εγκληματική δραστηριότητα.
Τον προγραμματισμό πολλαπλών πράξεων.
Τη σταθερή λειτουργία του οργανωτικού μηχανισμού.
Ενδεικτικά η 1741/2018 απόφαση του Αρείου Πάγου:
«...Διαρκής δράση νοείται η επί παρατεταμένο χρονικό διάστημα προπαρασκευαστική ή τελεστική δραστηριότητα για τέλεση
περισσότερων κακουργημάτων ή η ύπαρξη σταθερού εγκληματικού σκοπού.»
Αν η ομάδα συγκροτήθηκε για να τελέσει μία μόνο πράξη, τότε δεν στοιχειοθετείται εγκληματική οργάνωση.
Αριθμός μελών για τη συγκρότηση συμμορίας
Η συμμορία απαιτεί επίσης τουλάχιστον τρία (3) πρόσωπα, καθώς προκύπτει από τον νόμο και τη νομολογία.
Με λιγότερα μέλη δεν στοιχειοθετείται συμμορία, αλλά άλλη μορφή συνεργασίας, όπως συναυτουργία.
Ενδεικτικά η 1623/2018 απόφαση του Αρείου Πάγου:
«...Η συγκρότηση εγκληματικής ομάδας, είτε ως συμμορίας είτε ως εγκληματικής οργάνωσης, απαιτεί τη συμμετοχή τουλάχιστον τριών προσώπων.»
Η υπεράσπιση σε υποθέσεις εγκληματικής οργάνωσης ή συμμορίας απαιτεί προσεκτική προσέγγιση, με έμφαση στην αμφισβήτηση των θεμελιωδών στοιχείων της κατηγορίας και στην προστασία της ατομικής ευθύνης του κατηγορουμένου.
Έφεση και αναστέλλουσα δύναμη
Ισχυρισμός ότι η ομάδα δεν είχε εγκληματικό σκοπό.
Επίκληση ότι ο σκοπός περιοριζόταν σε μικρότερης βαρύτητας αδικήματα, μη ικανός να θεμελιώσει εγκληματική οργάνωση ή συμμορία.
Στρατηγικές υπεράσπισης κατηγορούμενου για εγκληματική οργάνωση ή/και συμμορία
Η υπεράσπιση σε υποθέσεις εγκληματικής οργάνωσης ή συμμορίας απαιτεί προσεκτική προσέγγιση, με έμφαση στην αμφισβήτηση των θεμελιωδών στοιχείων της κατηγορίας και στην προστασία της ατομικής ευθύνης του κατηγορουμένου.
1. Αμφισβήτηση της δομής και της διαρκούς δράσης
Υποστήριξη ότι δεν υφίσταται οργανωμένη, σταθερή δομή ή σαφής κατανομή ρόλων.
Αμφισβήτηση της διαρκούς δράσης, δηλαδή ότι η ομάδα δεν είχε χαρακτήρα μόνιμο ή επαναλαμβανόμενο.
Έλλειψη αποδείξεων για προγραμματισμό πολλαπλών εγκλημάτων.
2. Μη κάμψη της θέλησης και μη συμμετοχή στο έγκλημα
3. Αμφισβήτηση της συνδρομής του κατηγορουμένου
Υποστήριξη ότι ο κατηγορούμενος δεν συμμετείχε ενεργά ή συνειδητά στην οργάνωση ή συμμορία
Έλλειψη γνώσης ή άγνοια του εγκληματικού σκοπού.
Ισχυρισμός ότι ο κατηγορούμενος συμμετείχε χωρίς ελεύθερη βούληση ή χωρίς πλήρη επίγνωση του εγκληματικού σκοπού.
Άρνηση αποδοχής του σκοπού της οργάνωσης, δηλαδή μη κάμψη της προσωπικής του θέλησης.
Απόσυρση ή άρνηση συμμετοχής σε εγκληματικές πράξεις.
4. Αμφισβήτηση του εγκληματικού σκοπού
5. Έλεγχος αποδεικτικών μέσων
Έλεγχος για παραβιάσεις κατά τη συλλογή αποδείξεων.
Αμφισβήτηση της νομιμότητας τηλεφωνικών παρακολουθήσεων, απομαγνητοφωνήσεων ή λοιπών αποδεικτικών μέσων.
Αμφισβήτηση της αξιοπιστίας και της συνέπειας των μαρτύρων κατηγορίας.
6. Αμφισβήτηση του αριθμού μελών
Ισχυρισμός ότι δεν πληρούται το ελάχιστο όριο αριθμού μελών (τουλάχιστον τρία) για τη στοιχειοθέτηση εγκληματικής οργάνωσης.
7. Ειδικά για συμμορία
Εστίαση στην αμφισβήτηση της ύπαρξης πραγματικού συνεργατικού σκοπού.
Προσπάθεια αποφυγής αυστηρότερων ποινών μέσω μεταβολής της κατηγορίας εγκληματικής οργάνωσης σε απλή συμμορία.
Ισχυρισμός ότι η ομάδα δεν είχε εγκληματικό σκοπό.
Επίκληση ότι ο σκοπός περιοριζόταν σε μικρότερης βαρύτητας αδικήματα, μη ικανός να θεμελιώσει εγκληματική οργάνωση ή συμμορία.
8. Αρχή της ατομικής ποινικής Ευθύνης και οριοθέτηση συλλογικής ευθύνης
Έμφαση στην προσωπική ποινική ευθύνη του κάθε ατόμου και όχι στη συλλογική ευθύνη.
Υποστήριξη ότι ο κατηγορούμενος δεν μπορεί να λογοδοτήσει για πράξεις τρίτων, ακόμα και αν τυπικά συνδέεται με την ομάδα.
Αποσύνδεση της δράσης του κατηγορουμένου από τη συνολική εγκληματική δραστηριότητα.
9. Έλλειψη εγκληματικής βούλησης για συμμετοχή σε οργάνωση
Απόδειξη ότι οι ενέργειες του κατηγορουμένου δεν υποδηλώνουν βούληση συμμετοχής σε εγκληματικό σχήμα.
Υποστήριξη ότι οι πράξεις ήταν μεμονωμένες, συγκυριακές και χωρίς εγκληματικό σχεδιασμό.
.
10. Παροδική ή συγκυριακή συμπεριφορά
Επίκληση ότι η συμμετοχή, εάν υπήρξε, ήταν πρόσκαιρη ή παροδική, χωρίς διαρκή χαρακτήρα.
Αμφισβήτηση της προϋπόθεσης διαρκούς δράσης και σταθερότητας.
11. Υποβάθμιση του ρόλου του κατηγορουμένου
Ισχυρισμός ότι, ακόμη και αν υφίστατο εγκληματική δομή, ο κατηγορούμενος δεν είχε ενεργό ή καθοριστικό ρόλο.
Επίκληση ελάσσονος συμμετοχής ή περιφερειακής εμπλοκής.
12. Παράνομη χρήση ή παράλειψη νόμιμων διαδικασιών κατά την προδικασία
Αμφισβήτηση της νομιμότητας αποδεικτικών μέσων λόγω παραβίασης του ΚΠΔ (π.χ. άρθρα 177–178).
Εξέταση για ακυρότητες που μπορούν να οδηγήσουν σε αποβολή κρίσιμων στοιχείων από τη δικογραφία.
13. Ανυπαρξία συνεργασίας και κοινού σχεδίου
Αμφισβήτηση ύπαρξης κοινού σχεδίου ή συνεργασίας μεταξύ των φερομένων ως μελών.
Απόδειξη ότι οι πράξεις δεν τελέστηκαν κατόπιν ενιαίου εγκληματικού σχεδίου
14. Ελαφρυντικές περιστάσεις (άρθρο 84, παρ. 2 ΠΚ)
Επίκληση ελαφρυντικών σε περίπτωση ενοχής:
Πρότερος σύννομος βίος.
Ειλικρινής μεταμέλεια.
Συμβολή στην αποκάλυψη της αλήθειας.
Ότι ο κατηγορούμενος ωθήθηκε στην πράξη από μη ταπεινά αίτια.
Νομολογία (ενδεικτικά)
1. Δομή και διαρκής δράση (ΑΠ 252/2019)
«...Δεν συνιστά εγκληματική οργάνωση η απλή σύμπραξη προσώπων για τέλεση ποινικά κολάσιμων πράξεων, εάν δεν αποδεικνύεται η ύπαρξη διαρκούς και οργανωμένης δομής με σαφή κατανομή ρόλων και συντονισμό των μελών.»
2. Μη ελεύθερη βούληση ή συνειδητή αποδοχή (ΑΠ 1012/2017)
«...Η συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση προϋποθέτει την ελεύθερη και συνειδητή αποδοχή του εγκληματικού σκοπού. Σε περίπτωση που αποδειχθεί ότι ο κατηγορούμενος ενήργησε υπό πίεση ή άγνοια του σκοπού, δεν υφίσταται ποινική ευθύνη.»
3. Αριθμός μελών για συμμορία (ΑΠ 470/2021)
«...Για την στοιχειοθέτηση της συμμορίας απαιτείται η συμμετοχή τουλάχιστον τριών προσώπων και η πρόθεση συνεργασίας για τη διάπραξη συγκεκριμένων εγκληματικών πράξεων.»
5. Προγραμματισμός πολλαπλών εγκλημάτων (ΑΠ 689/2016)
«...Για την στοιχειοθέτηση της συμμορίας απαιτείται η συμμετοχή τουλάχιστον τριών προσώπων και η πρόθεση συνεργασίας για τη διάπραξη συγκεκριμένων εγκληματικών πράξεων.»
«...Στις υποθέσεις εγκληματικής οργάνωσης, η έφεση δεν έχει αναστέλλουσα δύναμη, σύμφωνα με την τροποποίηση του άρθρου 187 του Ποινικού Κώδικα (ν. 4855/2021).»
«...Για την στοιχειοθέτηση της συμμορίας απαιτείται η συμμετοχή τουλάχιστον τριών προσώπων και η πρόθεση συνεργασίας για τη διάπραξη συγκεκριμένων εγκληματικών πράξεων.»