Ενδοοικογενειακή Βία: Νομικό πλαίσιο καθώς και δικαιώματα θυμάτων και κατηγορουμένων.

Η ενδοοικογενειακή βία συνιστά μία από τις πλέον ευαίσθητες και επικίνδυνες μορφές εγκληματικότητας, με βαθιές επιπτώσεις στην κοινωνική συνοχή και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η ιδιαιτερότητά της έγκειται στο γεγονός ότι τελείται εντός του οικογενειακού περιβάλλοντος, χώρου που θεωρητικά οφείλει να παρέχει ασφάλεια και προστασία. Η διαχρονική αντιμετώπισή της από το ελληνικό δίκαιο έχει εξελιχθεί από μια αρχικά επιεική προσέγγιση σε ένα ολοκληρωμένο προστατευτικό πλαίσιο που αναγνωρίζει τη σοβαρότητα και την πολυπλοκότητα του φαινομένου.

Η συνεχής ενίσχυση του νομοθετικού πλαισίου αντικατοπτρίζει την αυξανόμενη κοινωνική ευαισθητοποίηση και την αναγκαιότητα αποτελεσματικής προστασίας των ευάλωτων προσώπων. Παράλληλα, η πολιτεία οφείλει να εξασφαλίζει τη δίκαιη απονομή δικαιοσύνης, διατηρώντας την ισορροπία μεταξύ της προστασίας των θυμάτων και των δικονομικών εγγυήσεων των κατηγορουμένων.

Νομοθετικό πλαίσιο και εξέλιξη

Το προσωπικό πεδίο εφαρμογής του νόμου έχει επεκταθεί σημαντικά, καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα σχέσεων:

Συζυγικές και συντροφικές σχέσεις:

Περιλαμβάνονται όχι μόνο οι τυπικοί σύζυγοι, αλλά και πρώην σύζυγοι, σύντροφοι που συμβιώνουν ή έχουν συμβιώσει στο παρελθόν, ανεξαρτήτως του φύλου τους ή της διάρκειας της σχέσης. Η προστασία επεκτείνεται και σε περιπτώσεις όπου η σχέση έχει διακοπεί, αναγνωρίζοντας ότι η βία συχνά κλιμακώνεται κατά τη διάρκεια του χωρισμού.

Οικογενειακές σχέσεις:

Η προστασία καλύπτει όλα τα μέλη της οικογένειας, συμπεριλαμβανομένων ανήλικων τέκνων, γονέων, παππούδων, αδελφών και άλλων συγγενών που συμβιώνουν ή διατηρούν στενές σχέσεις. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην προστασία των ανηλίκων, οι οποίοι θεωρούνται ιδιαίτερα ευάλωτοι.

Σχέσεις φροντίδας και κοινωνικής μέριμνας:

Η νομοθεσία καλύπτει και περιπτώσεις όπου υπάρχει σχέση εξάρτησης λόγω φροντίδας, όπως άτομα με αναπηρία, ηλικιωμένοι υπό φροντίδα, ή πρόσωπα που λαμβάνουν υπηρεσίες από φορείς κοινωνικής πρόνοιας.

Ορισμός και έκταση της ενδοοικογενειακής βίας

Νομική οριοθέτηση του φαινομένου

Η νομοθετική οριοθέτηση της ενδοοικογενειακής βίας έχει εξελιχθεί προς μια ολιστική προσέγγιση που υπερβαίνει την παραδοσιακή εστίαση στη σωματική βία. Κατά τον ισχύοντα Ν. 3500/2006, όπως τροποποιήθηκε, ως ενδοοικογενειακή βία νοείται κάθε μορφή σωματικής, λεκτικής, ψυχολογικής ή σεξουαλικής κακοποίησης, απειλής, εκφοβισμού, παραμέλησης ή προσβολής της αξιοπρέπειας που διαπράττεται εντός του οικογενειακού ή στενού κοινωνικού περιβάλλοντος.

Η διεύρυνση της έννοιας αντικατοπτρίζει την αναγνώριση ότι η βία δεν περιορίζεται στις φυσικές προσβολές, αλλά μπορεί να εκδηλώνεται μέσω ψυχολογικής καταπίεσης, οικονομικού ελέγχου, κοινωνικής απομόνωσης και άλλων μορφών εξουσιαστικής συμπεριφοράς που στοχεύουν στον έλεγχο και την υποταγή του θύματος.

Πρόσωπα που καλύπτονται από το προστατευτικό πλαίσιο

Κλιμάκωση των ποινών

Η πρόσφατη νομοθετική παρέμβαση επέφερε δραστική αυστηροποίηση των ποινών, αντικατοπτρίζοντας την αυξημένη κοινωνική καταδίκη του φαινομένου:

Σωματική βία κατά ανηλίκων:

Η πιο σημαντική αλλαγή αφορά τη σωματική βία σε βάρος ανηλίκου ή ενώπιον ανηλίκου, η οποία τιμωρείται πλέον με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον τριών ετών. Η διάταξη αυτή αναγνωρίζει ότι η έκθεση των παιδιών στη βία, είτε ως άμεσα θύματα είτε ως μάρτυρες, συνιστά ιδιαίτερα σοβαρή μορφή κακοποίησης με μακροχρόνιες ψυχολογικές συνέπειες.

Ψυχολογική και λεκτική βία:

Οι ποινές για λεκτική και ψυχολογική βία αυξήθηκαν σημαντικά, ειδικά σε περιπτώσεις κατ' εξακολούθηση τέλεσης ή όταν το θύμα είναι ευάλωτο πρόσωπο. Η αναγνώριση της ψυχολογικής βίας ως εξίσου σοβαρής με τη σωματική αποτελεί σημαντικό βήμα προς την ολιστική προστασία των θυμάτων.

Απειλή και εκφοβισμός:

Οι ποινές για απειλή και εκφοβισμό ενισχύθηκαν, αναγνωρίζοντας ότι αυτές οι μορφές βίας δημιουργούν κλίμα τρόμου και ελέγχου που μπορεί να είναι εξίσου καταστροφικό με τη φυσική βία.

Καινοτομίες του Ν. 5090/2024

Διεύρυνση της έννοιας του θύματος:

Η προστασία επεκτείνεται πλέον και σε συγγενείς των άμεσων θυμάτων όταν έχουν διαπραχθεί σοβαρά αδικήματα όπως βιασμός ή κατάχρηση ανίκανου προς αντίσταση. Αυτή η επέκταση αναγνωρίζει ότι η βία επηρεάζει όχι μόνο το άμεσο θύμα, αλλά και το ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον.

Περιβαλλοντική προστασία:

Καλύπτονται πλέον και περιστατικά σε βάρος προσώπων που λαμβάνουν υπηρεσίες από φορείς κοινωνικής μέριμνας όπου εργάζεται ο δράστης, αναγνωρίζοντας τη δυναμική εξουσίας που μπορεί να υπάρχει σε τέτοιες σχέσεις.

Αυστηροποίηση του ποινικού πλαισίου

Κλιμάκωση των ποινών

Η πρόσφατη νομοθετική παρέμβαση επέφερε δραστική αυστηροποίηση των ποινών, αντικατοπτρίζοντας την αυξημένη κοινωνική καταδίκη του φαινομένου:

Σωματική βία κατά ανηλίκων:

Η πιο σημαντική αλλαγή αφορά τη σωματική βία σε βάρος ανηλίκου ή ενώπιον ανηλίκου, η οποία τιμωρείται πλέον με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον τριών ετών. Η διάταξη αυτή αναγνωρίζει ότι η έκθεση των παιδιών στη βία, είτε ως άμεσα θύματα είτε ως μάρτυρες, συνιστά ιδιαίτερα σοβαρή μορφή κακοποίησης με μακροχρόνιες ψυχολογικές συνέπειες.

Ψυχολογική και λεκτική βία:

Οι ποινές για λεκτική και ψυχολογική βία αυξήθηκαν σημαντικά, ειδικά σε περιπτώσεις κατ' εξακολούθηση τέλεσης ή όταν το θύμα είναι ευάλωτο πρόσωπο. Η αναγνώριση της ψυχολογικής βίας ως εξίσου σοβαρής με τη σωματική αποτελεί σημαντικό βήμα προς την ολιστική προστασία των θυμάτων.

Απειλή και εκφοβισμός:

Οι ποινές για απειλή και εκφοβισμό ενισχύθηκαν, αναγνωρίζοντας ότι αυτές οι μορφές βίας δημιουργούν κλίμα τρόμου και ελέγχου που μπορεί να είναι εξίσου καταστροφικό με τη φυσική βία.

Εξειδικευμένες κατηγορίες αδικημάτων

Συνεχιζόμενα αδικήματα:

Η νομοθεσία προβλέπει αυστηρότερη αντιμετώπιση περιπτώσεων όπου η βία ασκείται κατ' εξακολούθηση, αναγνωρίζοντας το μοτίβο ελέγχου και καταπίεσης που χαρακτηρίζει την ενδοοικογενειακή βία.

Βία κατά ευάλωτων προσώπων:

Ιδιαίτερη προστασία προβλέπεται για ευάλωτα πρόσωπα, όπως ηλικιωμένους, άτομα με αναπηρία, ή πρόσωπα με ψυχικές διαταραχές, αναγνωρίζοντας την αυξημένη τους ευπάθεια.

Υποχρεώσεις αναφοράς και κοινωνική ευθύνη

Υποχρεωτική καταγγελία από επαγγελματίες

Μια από τις πιο σημαντικές καινοτομίες του Ν. 5090/2024 είναι η καθιέρωση υποχρεωτικής αναφοράς περιστατικών από ορισμένες κατηγορίες επαγγελματιών. Ιατροί, κοινωνικοί λειτουργοί, εκπαιδευτικοί, ψυχολόγοι και άλλοι επαγγελματίες που, λόγω της φύσης του επαγγέλματός τους, έρχονται σε επαφή με θύματα βίας, υποχρεούνται πλέον να καταγγέλλουν τα περιστατικά στις αρμόδιες αρχές.

Η διάταξη αυτή αποσκοπεί στην πρώιμη αναγνώριση και παρέμβαση σε περιπτώσεις βίας, ιδιαίτερα όταν τα θύματα δεν είναι σε θέση να αυτοπροστατευθούν ή δεν έχουν τη δυνατότητα να καταγγείλουν μόνα τους τη βία. Ωστόσο, η εφαρμογή της διάταξης πρέπει να λαμβάνει υπόψη και τα δικαιώματα των θυμάτων, ιδιαίτερα το δικαίωμα στην αυτονομία και τον έλεγχο των επιλογών τους.

Φάσμα διαθέσιμων μέτρων

Το ισχύον νομικό πλαίσιο παρέχει στις δικαστικές αρχές ένα ευρύ φάσμα περιοριστικών μέτρων που μπορούν να επιβληθούν άμεσα για την προστασία των θυμάτων:

Απομάκρυνση από την οικία:

Οι δικαστικές αρχές μπορούν να διατάξουν την άμεση απομάκρυνση του δράστη από την κοινή οικία, ανεξαρτήτως των περιουσιακών δικαιωμάτων του. Το μέτρο αυτό αποσκοπεί στη διάσπαση της άμεσης επαφής και στη δημιουργία ασφαλούς χώρου για το θύμα.

Απαγόρευση προσέγγισης:

Μπορεί να απαγορευθεί στον δράστη να προσεγγίζει το θύμα σε οποιονδήποτε χώρο, συμπεριλαμβανομένων του χώρου εργασίας, του σχολείου των παιδιών, ή άλλων χώρων που συχνάζει το θύμα.

Απαγόρευση επικοινωνίας:

Το μέτρο μπορεί να περιλαμβάνει απαγόρευση άμεσης ή έμμεσης επικοινωνίας με οποιοδήποτε μέσο, συμπεριλαμβανομένων τηλεφώνου, ηλεκτρονικής αλληλογραφίας, μηνυμάτων μέσω τρίτων προσώπων.

Προσωρινή κράτηση:

Σε σοβαρές περιπτώσεις όπου υπάρχει άμεσος κίνδυνος επανάληψης της βίας ή κλιμάκωσής της, μπορεί να επιβληθεί προσωρινή κράτηση.

Περιοριστικά μέτρα και άμεση προστασία

Διαδικασία επιβολής και εκτέλεσης

Τα περιοριστικά μέτρα μπορούν να επιβληθούν με απλουστευμένη διαδικασία, χωρίς την απαίτηση προηγούμενης ακρόασης του δράστη, όταν υπάρχει επείγουσα ανάγκη προστασίας. Η εκτέλεσή τους ανατίθεται στις αστυνομικές αρχές, οι οποίες υποχρεούνται να παρέμβουν άμεσα.

Δικαιώματα των θυμάτων

Δικαιώματα σε όλα τα στάδια της διαδικασίας

Το σύγχρονο νομικό πλαίσιο κατοχυρώνει ένα εκτεταμένο φάσμα δικαιωμάτων για τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας:

Δικαίωμα στην άμεση προστασία:

Το θύμα έχει δικαίωμα να ζητήσει άμεση προστασία από τις αρχές, οι οποίες υποχρεούνται να λάβουν όλα τα αναγκαία μέτρα για την αποτροπή περαιτέρω βλάβης. Αυτό περιλαμβάνει τόσο την αστυνομική παρέμβαση όσο και την επιβολή δικαστικών μέτρων.

Δικαίωμα πληροφόρησης:

Το θύμα έχει δικαίωμα να ενημερώνεται για την πορεία της δικογραφίας, τα δικαιώματά του, τις διαθέσιμες υπηρεσίες υποστήριξης και τις δυνατότητες αποζημίωσης.

Δικαίωμα συμμετοχής:

Το θύμα μπορεί να συμμετέχει ενεργά στην ποινική διαδικασία, είτε ως μάρτυρας είτε ως υποστηρίζων την κατηγορία, διεκδικώντας αποζημίωση για τις υλικές και ηθικές ζημιές που υπέστη.

Εξειδικευμένη υποστήριξη

Νομική συνδρομή:

Το θύμα έχει δικαίωμα σε δωρεάν νομική συνδρομή, εφόσον πληρούνται τα οικονομικά κριτήρια. Η παροχή αυτή εξασφαλίζει ότι η έλλειψη οικονομικών πόρων δεν θα αποτελέσει εμπόδιο στην αναζήτηση δικαιοσύνης.

Ψυχοκοινωνική υποστήριξη:

Διατίθενται υπηρεσίες ψυχολογικής και κοινωνικής υποστήριξης από κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς, αναγνωρίζοντας ότι η αποκατάσταση του θύματος υπερβαίνει την ποινική διαδικασία.

Προστασία της ιδιωτικότητας:

Το θύμα έχει δικαίωμα στην προστασία της ιδιωτικής του ζωής και στην αποφυγή δευτερογενούς θυματοποίησης κατά τη διάρκεια της δικαστικής διαδικασίας.

Δικαιώματα των κατηγορουμένων

Συνταγματικές εγγυήσεις

Παρά τη σοβαρότητα των κατηγοριών και την κοινωνική καταδίκη της ενδοοικογενειακής βίας, ο κατηγορούμενος διατηρεί όλα τα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικονομικά του δικαιώματα:

Τεκμήριο αθωότητας:

Ο κατηγορούμενος θεωρείται αθώος έως ότου αποδειχθεί η ενοχή του με τελεσίδικη δικαστική απόφαση. Το βάρος της απόδειξης βαρύνει την κατηγορία.

Δικαίωμα ενημέρωσης:

Ο κατηγορούμενος έχει δικαίωμα να ενημερώνεται για τις κατηγορίες που του αποδίδονται, τα αποδεικτικά στοιχεία κατά του και τα δικαιώματά του.

Δικαίωμα υπεράσπισης:

Κατοχυρώνεται το δικαίωμα παρουσίας συνηγόρου υπεράσπισης καθ' όλη τη διάρκεια της διαδικασίας, από το στάδιο της προανάκρισης έως την εκδίκαση της υπόθεσης.

Δικαιώματα κατά των περιοριστικών μέτρων

Δικαίωμα ένδικων μέσων:

Ο κατηγορούμενος μπορεί να προσβάλει με ένδικα μέσα την επιβολή περιοριστικών μέτρων ή προσωρινής κράτησης, εφόσον θεωρεί ότι αυτά είναι αδικαιολόγητα ή δυσανάλογα.

Δικαίωμα τροποποίησης:

Μπορεί να ζητήσει την τροποποίηση ή άρση των περιοριστικών μέτρων εφόσον έχουν μεταβληθεί οι συνθήκες που δικαιολογούσαν την επιβολή τους.

Προγράμματα αποκατάστασης

Ψυχολογική υποστήριξη:

Ο κατηγορούμενος έχει δικαίωμα πρόσβασης σε προγράμματα ψυχολογικής υποστήριξης και διαχείρισης του θυμού, τα οποία μπορούν να συνεκτιμηθούν ως ελαφρυντικά στοιχεία κατά το καθορισμό της ποινής.

Προγράμματα επανένταξης:

Διατίθενται προγράμματα κοινωνικής επανένταξης που στοχεύουν στην αποτροπή υποτροπής και στην αποκατάσταση των κοινωνικών δεσμών.

Εξισορρόπηση δικαιωμάτων και προστασία

Η αποτελεσματική αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας απαιτεί τη λεπτή εξισορρόπηση μεταξύ της προστασίας των θυμάτων και της διασφάλισης των δικονομικών εγγυήσεων των κατηγορουμένων. Η δικαιοσύνη οφείλει να σταθμίζει την επείγουσα ανάγκη προστασίας των ευάλωτων προσώπων με την τήρηση των αρχών του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Αυτή η εξισορρόπηση επιτυγχάνεται μέσω διαδικασιών που εξασφαλίζουν την ταχεία και αποτελεσματική προστασία των θυμάτων, διατηρώντας παράλληλα τις απαραίτητες εγγυήσεις για μια δίκαιη δίκη. Η συνεχής παρακολούθηση και αξιολόγηση της εφαρμογής του νομικού πλαισίου είναι απαραίτητη για τη διασφάλιση της αποτελεσματικότητας και της δικαιοσύνης των παρεμβάσεων.